Rajasthan Board RBSE Solutions for Class 8 Sanskrit व्याकरण संख्याज्ञानम् Questions and Answers, Notes Pdf.
The questions presented in the RBSE Solutions for Class 8 Sanskrit are solved in a detailed manner. Get the accurate RBSE Solutions for Class 8 all subjects will help students to have a deeper understanding of the concepts. Students can access the sanskrit class 8 chapter 11 hindi translation and deep explanations provided by our experts.
101 से 100 तक की संख्याएँ संस्कृत में -
1 = एकः (अयम् एकः पुरुषः अस्ति।)
1 = एका (इयम् एका महिला अस्ति।)
1 = एकम् (इदम् एकं पुस्तकम् अस्ति।)
2 = द्वौ (इमौ द्वौ पुरुषौ स्तः।)
2 = द्वे (इमे द्वे महिले स्तः।)
2 = द्वे (इमे द्वे पुस्तके स्तः।)
3 = त्रयः (इमे त्रयः पुरुषाः सन्ति।)
3 = तिस्रः (इमाः तिस्रः महिलाः सन्ति।)
3 = त्रीणि (इमानि त्रीणि पुस्तकानि सन्ति।)
4 = चत्वारः (इमे चत्वारः पुरुषाः सन्ति।)
4 = चतस्रः (इमाः चतस्रः महिलाः सन्ति।)
4 = चत्वारि (इमानि चत्वारि पुस्तकानि सन्ति।)
5 = पञ्च (पञ्च बालकाः, पञ्च बालिकाः, पञ्च फलानि)
6 = षट्
7 = सप्त
8 = अष्ट/अष्टौ
9 = नव
10 = दश
11 = एकादश
12 - द्वादश
13 = त्रयोदश
14 = चतुर्दश
15 = पञ्चदश
16 = षोडश
17 = सप्तदश
18 = अष्टादश
19 = नवदश/एकोनविंशतिः
20 = विंशतिः
21 = एकविंशतिः
22 = द्वाविंशतिः
23 = त्रयोविंशतिः
24 = चतुर्विंशतिः
25 = पञ्चविंशतिः
26 = षड्विंशतिः
27 = सप्तविंशतिः
28 = अष्टाविंशतिः
29 = नवविंशतिः/एकोनत्रिंशत्
30 = त्रिंशत्
31 = एकत्रिंशत्
32 = द्वात्रिंशत्
33 = त्रयस्त्रिंशत्
34 = चतुस्त्रिंशत्
35 = पञ्चत्रिंशत्
36 = षट्त्रिंशत्
37 = सप्तत्रिंशत्
38 = अष्टात्रिंशत्
39 = नवत्रिंशत्/एकोनचत्वारिंशत्
40 = चत्वारिंशत्
41 = एकचत्वारिंशत्
42 = द्विचत्वारिंशत्/वाचत्वारिंशत्
43 = त्रिचत्वारिंशत्/त्रयश्चत्वारिंशत्
44 = चतुश्चत्वारिंशत्
45 = पञ्चचत्वारिंशत्
46 = षट्चत्वारिंशत्
47 = सप्तचत्वारिंशत्
48 = अष्टचत्वारिंशत्/अष्टाचत्वारिंशत्
49 = नवचत्वारिंशत्/एकोनपश्चाशत्
50 = पञ्चाशत्
51 = एकपञ्चाशत्
52 = द्विपञ्चाशत्/द्वापञ्चाशत्।
53 = त्रिपञ्चाशत्/त्रय:पञ्चाशत्
54 = चतुःपञ्चाशत्
55 = पश्चपञ्चाशत्
56 = षट्पञ्चाशत्
57 = सप्तपश्चाशत्
58 = अष्टपश्चाशत्/अष्टापञ्चाशत्
59 = नवपञ्चाशत्/एकोनषष्टिः
60 = षष्टिः
61 = एकषष्टिः
62 = द्विषष्टिः द्वाषष्टिः
63 = त्रिषष्टि/त्रयःषष्टिः
64 = चतुःषष्टिः
65 = पञ्चषष्टिः
66 = षट्षष्टिः
67 = सप्तषष्टिः
68 = अष्टषष्टि:/अष्टाषष्टिः
69 = नवषष्टि:/एकोनसप्ततिः
70 = सप्ततिः
71 = एकसप्ततिः
72 = द्विसप्ततिः द्वासप्ततिः
73 = त्रिसप्ततिः/त्रयःसप्ततिः
74 = चतु:सप्ततिः
75 = पञ्चसप्ततिः
76 = षट्सप्ततिः
77 = सप्तसप्ततिः
78 = अष्टसप्ततिः/अष्टासप्ततिः
79 = नवसप्तति:/एकोनाशीतिः
80 = अशीतिः
81 = एकाशीतिः
82 = व्यशीतिः
83 = त्र्यशीतिः
84 = चतुरशीतिः
85 = पञ्चाशीतिः
86 = षडशीतिः
87 = सप्ताशीतिः
88 = अष्टाशीतिः
89 = नवाशीतिः/एकोननवतिः
90 = नवतिः
91 = एकनवतिः
92 = द्विनवतिः/द्वानवतिः
93 = त्रिनवतिः/त्रयोनवतिः
94 = चतुर्णवतिः
95 = पञ्चनवतिः
96 = षण्णवतिः
97 = ससनवतिः
98 = अष्टनवतिः/अष्टानवतिः
99 = नवनवतिः एकोनशतम्
100 = शतम्
नोट - एकोनविंशति (19) से नवनवति (99) तक के सभी शब्दों के रूप स्त्रीलिंग एकवचन में ही बनते हैं। इकारान्त शब्दों के रूप 'मति' की तरह तथा तकारान्त शब्दों के रूप में सरित् की तरह बनते हैं।
शत्, सहस्र , लक्ष तथा कोटि संख्यावाची शब्द
शतम् (सौ), सहस्रम् (हजार) एवं लक्षम् (लाख) इन तीनों के रूप नपुंसकलिंग में 'फल' शब्द के समान चलते हैं। कोटि:' (एक करोड़) शब्द के रूप स्त्रीलिंग में 'मति' शब्द के समान चलते हैं।
शतम् (सौ)
संख्यावाची पद विशेषण के रूप में प्रयुक्त होते हैं तथा इनमें। विशेष्य के अनुसार ही विभक्ति का प्रयोग होता है। जैसे -
शतम् बालकाः (सौ बालक)।
पञ्चशतम् छात्राः (पाँच सौ छात्र)।
सहस्राणि पुस्तकानि (हजार पुस्तकें)।
लक्षम् जनाः (एक लाख लोग)।
कोटिः जनाः (एक करोड़ लोग)।
अन्य संख्यावाची शब्द :
(1) 'एक' शब्द [एक के अर्थ में] नोट 'एक' शब्द के रूप तीनों लिंगों में केवल एकवचन में ही चलते हैं। इसके रूप 'सर्व' (सब) शब्द के एकवचन के समान तीनों लिंगों में बनते हैं। संख्यावाची शब्दों में सम्बोधन विभक्ति नहीं होती।
(2) 'द्वि' शब्द [दो के अर्थ में] नोट 'द्वि' शब्द के रूप तीनों लिंगों में केवल द्विवचन में ही चलते हैं। इसके स्त्रीलिंग के एवं नपुंसकलिंग के सभी रूप एक जैसे चलते हैं।
(3) 'त्रि' शब्द [तीन के अर्थ में]
नोट - 3 से 18 तक की संख्याओं के रूप केवल बहुवचन में ही चलते हैं। 'त्रि' शब्द के रूप तीनों लिंगों में होते हैं।
(4) 'चतुर्' शब्द [चार के अर्थ में]
नोट-'चतुर्' शब्द के रूप तीनों लिंगों में केवल बहुवचन में ही चलते हैं।
(5) पञ्चन् [ पाँच], (6) षष् [छः], (7) सप्तन् [सात]
नोट - पाँच से अठारह तक के शब्द-रूप केवल बहुवचन में होते हैं तथा ये तीनों लिंगों में एक समान चलते हैं।
(8) अष्टन् [आठ], (9) नवन् [नौ], (10) दशन् [दस]
नोट - अष्टम् से दशम् तक के शब्द-रूप केवल बहुवचन में चलते हैं तथा ये सभी तीनों लिंगों में एक समान चलते हैं।
विशेष - दशन् शब्द के रूप के समान ही एकादशन् (ग्यारह), द्वादशन् (बारह), त्रयोदशन् (तेरह), चतुर्दशन् (चौदह), पञ्चदशन् (पन्द्रह), षोडशन् (सोलह), सप्तदशन् (सत्रह) और अष्टादशन् (अठारह) शब्दों के रूप चलते हैं।
क्रमवाची शब्द :
क्रमवाची शब्द तीनों लिंगों में इस प्रकार प्रयुक्त होते हैं -
शेष षोडशः, सप्तदशः, अष्टादशः, नवदश: या एकोनविंशः, विंशः, एकविंशः, द्वाविंशः, त्रयोविंशः, चतुर्विशः, पञ्चविंशः, षड्विंशः, सप्तविंशः, अष्टाविंशः, एकोनत्रिंशः, त्रिंशः आदि के रूप भी तीनों लिंगों में इसी प्रकार से बनते हैं। चत्वारिशः, पञ्चाशः, षष्टिः, सप्ततिः, अशीतिः, नवतिः आदि संख्यावाची शब्दों में 'तमप्' प्रत्यय जोड़ने पर भी क्रमवाची बन जाते हैं। जैसे-षष्टितमः, पञ्चषष्टितमः, विंशतितमः, पञ्चविंशतितमः इत्यादि।
अभ्यासार्थ प्रश्नोत्तर :
वस्तुनिष्ठप्रश्नाः -
प्रश्न 1.
'सप्तभगिन्यः' पाठस्य क्रमः अस्ति -
(क) दशमः
(ख) षष्ठमः
(ग) पंचमः
(घ) नवमः
उत्तरम् :
(घ) नवमः
प्रश्न 2.
"प्रहेलिकाः' पाठस्य क्रमास्ति -
(क) प्रथमः
(ख) दशमः
(ग) पञ्चदशः
(घ) एकादश:
उत्तरम् :
(ग) पञ्चदशः
प्रश्न 3.
'भारतजनताऽहम्' पाठस्य क्रमास्ति -
(क) पञ्चमः
(ख) सप्तमः
(ग) नवमः
(घ) द्वादश:
उत्तरम् :
(ख) सप्तमः
प्रश्न 4.
'डिजीभारतम्' पाठस्य क्रमास्ति -
(क) त्रयोदशः
(ख) चतुर्दशः
(ग) पञ्चदशः
(घ) तृतीयः
उत्तरम् :
(घ) तृतीयः
अतिलघूत्तरात्मकप्रश्नाः
प्रश्न 1.
उदाहरणानुरूपं क्रमवाची संख्या लिखतइक्कीसवाँ छात्र - एकविंश छात्रः।
(क) उनतीसवाँ छात्र ............।
(ख) इकतालीसवाँ छात्र ...............।
उत्तरम् :
(क) एकोनत्रिंशः छात्रः।
(ख) एकत्वारिंशः छात्रः।
प्रश्न 2.
उदाहरणानुगुणं क्रमवाची संख्या लिखतइक्कीसवाँ छात्र - एकविंशः छात्रः।
(क) तीसवाँ छात्र ...........।
(ख) पच्चीसवाँ बालक .................।
उत्तरम् :
(क) त्रिंशः छात्रः।
(ख) पञ्चविंशः छात्रः।
लघूत्तरात्मकप्रश्ना:
प्रश्न 1.
उदाहरणानुरूपं क्रमवाची संख्या लिखत -
यथा - पन्द्रहवाँ पाठ - पञ्चदशः पाठः।
उत्तरम् :
प्रश्न 2.
मञ्जूषात् अंकानां कृते पदानि चिनुत -
मञ्जूषा
[अष्टचत्वारिंशत्, एकोनविंशतिः, अष्टात्रिंशत्, सप्तविंश]
(क) 48 ..............
(ख) 38 .............
(ग) 27 ..............
(घ) 19 ..............
उत्तरम् :
(क) 48 = अष्टचत्वारिंशत्।
(ख) 38 = अष्टात्रिंशत्।
(ग) 27 = सप्तविंश।
(घ) 19 = एकोनविंशतिः।
प्रश्न 3.
मञ्जूषात् अंकानां कृते पदानि चिनुत -
[त्रयोदशः, एकविंशः, त्रिंशः, एकोनपञ्चाशत्]
(क) 49 ..............
(ख) 21 ..............
(ग) 30 ..............
(घ) 13 ..............
उत्तरम् :
(क) 49 = एकोनपञ्चाशत्।
(ख) 21 = एकविंशः।
(ग) 30 = त्रिंशः।
(घ) 13 = त्रयोदशः।
प्रश्न 4.
मञ्जूषात् अंकानां कृते पदानि चिनुत -
[सप्ततिः, त्रिनवतिः, चतुर्विंशतिः, पञ्चपञ्चाशत्]
(i) 24 ..............
(ii) 55 ..............
(iii)70 ..............
(iv) 93 ..............
उत्तरम् :
(i) चतुर्विंशतिः।
(ii) पञ्चपञ्चाशत्।
(iii) सप्ततिः।
(iv) त्रिनवतिः।
प्रश्न 5.
मञ्जूषात् अंकानां कृते पदानि चिनुत -
[द्वाषष्टिः, पञ्चाशत्, पञ्चनवतिः, सप्तसप्ततिः]
(i) 50 ..............
(i) 62 ..............
(iii) 77 ..............
(iv) 95 ..............
उत्तरम् :
(i) पञ्चाशत्।
(i) द्वाषष्टिः ।
(i) सप्तसप्ततिः।
(iv) पञ्चनवतिः।
प्रश्न 6.
मञ्जूषात् अंकानां कृते पदानि चिनुत -
[एकाशीतिः, षण्णवतिः, सप्तषष्टिः, चतुःपञ्चाशत्]
(i) 54 ..............
(i) 67 ..............
(iii) 81 ..............
(iv) 96 ..............
उत्तरम् :
(i) चतुःपञ्चाशत्।
(ii) सप्तषष्टिः।
(ii) एकाशीतिः।
(iv) षण्णवतिः।
प्रश्न 7.
संख्यावाची शब्द संस्कृतभाषायां लिखत -
(क) सत्तर छात्र
(ख) तीन पुस्तकें
(ग) पचास बालक
(घ) अठारह पुराण
(ङ) चार वेद
(च) बारह माह
(छ) तीस दिन
(ज) चौबीस (24) श्लोक
(झ) पाँच फल
(ब) अस्सी बालिकाएँ
(ट) एक महिला
(ठ) दो फल
(ड) साठ बालक
(ढ) चालीस ग्रन्थ
(ण) चार मनुष्य
(त) बीस पुस्तकें।
उत्तर-
(क) सप्ततिः छात्राः
(ख) त्रीणि पुस्तकानि
(ग) पञ्चाशत् बालकाः
(घ) अष्टादश पुराणानि
(ङ) चत्वारः वेदाः
(च) द्वादश मासाः
(छ) त्रिंशत् दिवसा:
(ज) चतुर्विंशतिः श्लोकाः
(झ) पञ्च फलानि
(ञ) अशीतिः बालिकाः
(ट) एका महिला
(ठ) द्वे फले
(ड) षष्टिः बालकाः
(ढ) चत्वारिंशत् ग्रन्थाः
(ण) चत्वारः मनुष्याः
(त) विंशतिः पुस्तकानि।
प्रश्न 8.
संस्कृतशब्दानां हिन्दीभाषायां लिखत -
(क) षष्टिः मानवाः
(ख) चतस्रः बालिकाः
(ग) चत्वारः बालकाः
(घ) एका बालिका
(ङ) त्रीणि पुष्पाणि
(च) त्रयोदशः पाठः
(छ) त्रिंशः छात्रः
(ज) पञ्चमः पाठ
(झ) पञ्च पुस्तकानि
(ञ) त्रीणि फलानि
(ट) द्वे बालिके
(ठ) द्वौ छात्री
(ड) सप्ततिः जनाः
(ढ) पञ्चनवतिः वृक्षाः
(ण) द्वाषष्टिः छात्राः
(त) शतं रूप्यकाणि
उत्तर :
(क) साठ मनुष्य
(ख) चार बालिकाएँ
(ग) चार बालक
(घ) एक बालिका
(ङ) तीन पुष्प
(च) तेरहवाँ पाठ
(छ) तीसवाँ छात्र
(ज) पाँचवाँ पाठ
(झ) पाँच पुस्तकें
(ञ) तीन फल
(ट) दो बालिकाएँ
(ठ) दो छात्र
(ड) सत्तर लोग
(ढ) पिच्यानवें वृक्ष
(ण) बासठ छात्र
(त) सौ रुपये