Rajasthan Board RBSE Solutions for Class 11 Sanskrit व्याकरणम् शब्द-रूप (वाक्येषु शब्दप्रयोगः) Questions and Answers, Notes Pdf.
1. सर्व (सब) शब्द पुल्लिङ्ग
2. पूर्व (पहला) शब्द पुल्लिङ्ग
3. प्रथम (पहिला) शब्द पुल्लिङ्ग
4. द्वितीय (दूसरा) शब्द पुल्लिङ्ग
5. दातृ (दाता) शब्द पुल्लिंग
6. सखि (मित्र) पुल्लिङ्ग इकारान्त
7. पित-ऋकारान्त पुल्लिङ्ग शब्द
8. पति-इकारान्त पुल्लिङ्ग शब्द
9. स्वस (बहिन) शब्द स्त्रीलिंग
10. औकारान्त पुल्लिङ्ग 'गौ' शब्द
11. 'हरी' शब्द (इकारान्त पुल्लिंग)
हलन्त-शब्दाः
1. राजन् (नकारान्तः पुल्लिङ्ग शब्दः)
2. भवत् (तकारान्तः पुल्लिङ्ग शब्दः)
3. तादृश् (शकारान्तः पुल्लिङ्ग शब्दः)
4. सकारान्त पुल्लिङ्ग 'विद्वस्' शब्द
5. अदस् (वह) सकारान्त 'पुल्लिङ्ग' शब्द
6. दिक् (हलन्त स्त्रीलिङ्ग शब्दः)
7. गिर् (वाणी) स्त्रीलिङ्ग
8. पयस् ( दूध, जल ) शब्द नपुंसकलिंग
9. पथिन् (मार्ग) शब्द पुल्लिंग
10. वाच् (वाणी) शब्द स्त्रीलिंग
11. पञ्चन् (पाँच) से दशन् (दस) तक
12. सरित् (नदी)-हलन्त स्त्रीलिङ्ग शब्द
13. कर्मन् (कर्म)-हलन्त नपुंसकलिङ्ग
14. चेतस् (चित्, मन)-हलन्त नपुंसकलिङ्ग
कुछ अन्य महत्त्वपूर्ण शब्द-रूप
1. राम शब्द (अकारान्त) पुल्लिंग।
2. भानु शब्द पुल्लिंग
3. गुरु शब्द पुल्लिंग
4. कर्तृ शब्द (ऋकारान्त) पुल्लिंग
5. भूभृत् (राजा) शब्द पुल्लिंग
6. भगवत् शब्द पुल्लिंग
7. करिन् (हाथी) शब्द पुल्लिंग
8. आत्मन् (आत्मा) शब्द पुल्लिंग
9. युवन् (युवक) शब्द पुल्लिंग
10. श्वन् (कुत्ता) शब्द पुल्लिंग
11. रमा शब्द (आकारान्त) स्त्रीलिंग
12. मति शब्द (इकारान्त) स्त्रीलिंग
13. नदी शब्द (इकारान्त) स्त्रीलिंग
14. लक्ष्मी शब्द (इकारान्त) स्त्रीलिंग
15. स्त्री शब्द (इकारान्त) स्त्रीलिंग
16. श्री (लक्ष्मी) शब्द (इकारान्त) स्त्रीलिंग
17. धेनु शब्द (उकारान्त) स्त्रीलिंग
18. मातृ शब्द (ऋकारान्त) स्त्रीलिंग
19. गृह शब्द नपुंसकलिंग
20. फल शब्द नपुंसकलिंग
21. वारि शब्द (इकारान्त) नपुंसकलिंग
22. मधु (शहद) शब्द नपुंसकलिंग
23. दधि (दही) शब्द नपुंसकलिंग
24. मनस् (मन) शब्द नपुंसकलिंग
25. नामन् शब्द (नाम) नपुंसकलिंग
26. जगत् शब्द (संसार) नपुंसकलिंग
27. धनुष (धनुष) शब्द नपुंसकलिंग
28. हविष् (हवि)शब्द नपुंसकलिंग
29. दात (दाता) शब्द पुल्लिंग
30. पथिन् (मार्ग) शब्द पुल्लिंग
31. पयस् (दूध, जल) शब्द नपुंसकलिंग
सर्वनाम शब्दों के रूप
1. अस्मद् (मैं) शब्द
2. युष्पद् (तुम) शब्द
3. इदम् (यह) पुल्लिङ्ग
4. एतद् (यह) पुल्लिङ्ग शब्द
5. तद् (वह) पुल्लिङ्ग शब्द
6. यद् (जो) पुल्लिङ्ग
7. किम् (क्या) पुल्लिङ्ग
अभ्यासार्थ प्रश्नोत्तर -
ध्यातव्य बिन्दवः - शब्द-रूपों को आधार बनाकर उनका वाक्यों में प्रयोग करने के लिए निम्नलिखित बातों का ध्यान रखना चाहिए -
1. सर्वप्रथम प्रदत्त शब्द-रूप की विभक्ति एवं वचन को जानकर इस प्रकार का कम शब्दों वाला वाक्य सोचना चाहिए जिसमें उस प्रदत्त शब्द का उसी रूप में प्रयोग हो सके।
2. तत्पश्चात् उस वाक्य में कर्ता, क्रिया का निर्धारण करते हुए उनके नियमानुसार ही शब्द-रूपों का प्रयोग करना चाहिए।
3. कारकों एवं उपपद विभक्तियों का ज्ञान भी वाक्य-प्रयोग के लिए अत्यावश्यक है। इसके लिए आगे दिए गये कारक-प्रकरण के अन्तर्गत नियमों को ध्यान में रखना चाहिए।
4. यहाँ उदाहरणार्थ कुछ शब्द-रूपों का वाक्य में प्रयोग दिया जा रहा है, इसी तरह छात्रों को अन्य शब्द-रूपों का वाक्य में प्रयोग करने का अभ्यास करना चाहिए।
प्रश्न :
अधोलिखितशब्दरूपाणि अधिकृत्य तेषां वाक्येषु प्रयोगः करणीयः -
उत्तर :
शब्दः - वाक्य-प्रयोगः
1. सर्वे - सर्वे बालकाः गृहं गच्छन्ति।
2. सर्वासु - रमा सर्वासु बालिकासु निपुणतमा।
3. पूर्वः - अयं पूर्वः पाठः वर्तते।
4. पूर्वायाः इदं फलं पूर्वायाः बालिकायाः वर्तते।
5. प्रथमः - रामः दशरथस्य प्रथमः पुत्रः आसीत्।
6. द्वितीयम् - भवान् द्वितीयं पाठं पठतु।
7. हरये - हरये भक्तिः रोचते।
8. सखिभ्यः - सः सखिभ्यः फलानि ददाति।
9. पित्रा - बालकः पित्रा सह गच्छति।
10. पितुः - तस्य पितुः नाम रमेशः अस्ति।
11. रमायै - सा रमायै पुस्तकं ददाति।
12. स्वसुः - इदं कृष्णस्य स्वसुः गृहं वर्तते।
13. गावः - गावः क्षेत्र प्रति गच्छन्ति।
14. गाम् - गां दोग्धि पयः।
15. राज्ञः - जनाः राज्ञः आज्ञा पालयन्ति।
16. भवद्भिः - भवद्भिः अत्र आगन्तव्यम्।
17. भवतः - भवतः किन्नाम वर्तते?
18. तादृशः - तादृशः छात्राः पुरस्कार प्राप्नुवन्ति।
19. विद्वान् - विद्वान् सर्वत्र पूज्यते।
20. विदुषाम् - सः विदुषां समीपे तिष्ठति।
21. असौ - असौ छात्रः तत्र गमिष्यति।
22. अमुम् - दिनेश: अमुम् बालकं प्रश्नं पृच्छति।
23. दिशि - मोहनः तस्यां दिशि निवसति।
24. कर्माणि - सदा श्रेष्ठकाणि कर्तव्यानि।
25. कर्मसु - योगः कर्मसु कौशलम्।
26. चेतांसि - महापुरुषाणां चेतांसि निर्मलानि भवन्ति
27. वाचा - वाचा प्रियं वक्तव्यम्।
28. वाचि - तस्य वाचि सत्यता वर्तते।
29. पञ्च - पञ्च बालकाः क्रीडन्ति।
30. पञ्चसु - पञ्चसु छात्रेषु मोहनः श्रेष्ठः।
31. नव - नव जनाः तत्र गच्छन्ति।
32. सर्वस्मै - सर्वस्मै किं रोचते?
33. सर्वेभ्यः - सर्वेभ्यः देवेभ्य: नमः।
34. सर्वाः - सर्वाः बालिकाः अत्र आगच्छन्तु।
35. पूर्वस्मिन् - पूर्वस्मिन् जने विश्वासः नास्ति।
36. प्रथमस्य - इदं पुस्तकं प्रथमस्य छात्रस्य अस्ति।
37. प्रथमा - प्रथमा छात्रा तत्र किं करोति?
38. द्वितीयायै - सः द्वितीयायै बालिकायै फलं यच्छति।
39. हरिः - हरिः वैकुण्ठम् अधिवसति।
40. सखा - गोपाल: मम सखा वर्तते।
41. पिता - रमायाः पिता अत्र आगच्छति।
42. पित्रे - पित्रे पुत्रस्य पठनं रोचते।
43. रमाम् - सः रमाम् प्रश्नं पृच्छति।
44. रमायाः - इदं फलं रमायाः अस्ति।
45. गवे - गोपाल: गवे बुसं यच्छति।
46. राज्ञा - राज्ञा एवं कथितम्।
47. राजा - राजा अत्र शोभते।
48. भवान् - भवान् सत्यं वदतु।
49. भवते - सः भवते धनं ददाति।
50. विदुषः - विदुषः सम्मानं कर्त्तव्यम्।
51. अमूनि - अमूनि फलानि मधुराणि सन्ति।
52. अमुया - अमुया बालिकया पत्रं लिखितम्।
53. कर्मणा - अयं कर्मणा फलं प्राप्नोति
54. चेतः - तस्य चेतः सरलः वर्तते।
55. वाक् - अस्य वाक् सत्या वर्तते।