RBSE Class 10 Sanskrit व्याकरणम् संख्याज्ञानम्

Rajasthan Board RBSE Solutions for Class 10 Sanskrit व्याकरणम् संख्याज्ञानम् Questions and Answers, Notes Pdf.

The questions presented in the RBSE Solutions for Class 10 Sanskrit are solved in a detailed manner. Get the accurate RBSE Solutions for Class 10 all subjects will help students to have a deeper understanding of the concepts. Read sanskrit class 10 chapter 1 translation in hindi written in simple language, covering all the points of the chapter.

RBSE Class 10 Sanskrit व्याकरणम् संख्याज्ञानम्

इस संसार में सभी लोगों के लिए संख्या का ज्ञान परम आवश्यक है। क्योंकि संख्या के ज्ञान के बिना तो हमारे जीवन में आदान-प्रदान का कोई भी कार्य सम्भव नहीं है। इसीलिए हम यहाँ सौ संख्या से आगे की संख्याओं का ज्ञान करेंगे। 

अंकों में संख्या - संस्कृत शब्दों में संख्या 

100 -  शतम् 
101 - एकाधिकशतम् 
102 - यधिकशतम् 
103 - त्र्यधिकशतम् 
104 - चतुरधिकशतम् 
105 - पञ्चाधिकशतम् 
106 - षडधिकशतम् 
107 - सप्ताधिकशतम् 
108 - अष्टाधिकशतम् 
109 - नवाधिकशतम् 
110 - दशाधिकशतम् 
111 - एकादशाधिकशतम् 
121 - एकविंशत्यधिकशतम् 
131 - एकत्रिंशदधिकशतम् 
141 - एकचत्वारिंशदधिकशतम् 
151 - एकपञ्चाशदधिकशतम् 
161 - एकषष्ट्यधिकशतम् 
171 - एकसप्तत्यधिकशतम् 
181 - एकाशीत्यधिकशतम् 
191 - एकनवत्यधिकशतम् 
200 - द्विशतम्/शतद्वयम् 
401 - एकाधिकचतुःशतम्, एकोत्तरचतुःशतम् एकाधिकं चतुःशतम्, एकोत्तरं चतुःशतम् 
501 - एकाधिकपञ्चशतम्, एकोत्तरपञ्चशतम् एकाधिकं पञ्चशतम्, एकोत्तरं पञ्चशतम् 
502 - द्वयधिकपञ्चशतम्, द्वयुत्तरपञ्चशतम् द्वयधिकं पञ्चशतम्, द्वयुत्तरं पञ्चशतम् 
503 - त्र्यधिकपञ्चशतम्, त्र्युत्तरपञ्चशतम् त्र्यधिकं पञ्चशतम्, त्र्युत्तरं पञ्चशतम् 
504 - चतुरधिकपञ्चशतम्, चतुरुत्तरपञ्चशतम् चतुरधिकं पञ्चशतम्, चतुरुत्तरं पञ्चशतम् 
505 - पञ्चाधिकपञ्चशतम्, पञ्चोत्तरपञ्चशतम् पञ्चाधिकं पञ्चशतम्, पञ्चोत्तरं पञ्चशतम् 
506 - षडधिकपञ्चशतम्, षडुत्तरपञ्चशतम् षडधिकं पञ्चशतम्, षडुत्तरं पञ्चशतम् 
507 - सप्ताधिकपञ्चशतम्, सप्तोत्तरपञ्चशतम् सप्ताधिकं पञ्चशतम्, सप्तोत्तरं पञ्चशतम् 
508 - अष्टाधिकपञ्चशतम, अष्टोत्तरपञ्चशतम् अष्टाधिकं पञ्चशतम्, अष्टोत्तरं पञ्चशतम् 
509 - नवाधिकपञ्चशतम्, नवोत्तरपञ्चशतम् नवाधिकं पञ्चशतम्, नवोत्तरं पञ्चशतम् 
510 - दशाधिकपञ्चशतम्, दशोत्तरपञ्चशतम् दशाधिकं पञ्चशतम्, दशोत्तरं पञ्चशतम्
517 - सप्तदशाधिकपञ्चशतम्, सप्तदशोत्तरपञ्चशतम् सप्तदशाधिकं पञ्चशतम्, सप्तदशोत्तरं पञ्चशतम्
521 - एकविंशत्यधिकपञ्चशतम् 
551 - एकपञ्चाशदधिकपञ्चशतम् 
600 - षट्शतम् 
625 - पञ्चविंशत्यधिकषट्शतम्, पञ्चविंशत्यधिकं षट्शतम् पञ्चविंशत्युत्तरषट्शतम्, पञ्चविंशत्युत्तरं षट्शतम् 
637 - सप्तत्रिंशदधिकषट्शतम्, सप्तत्रिंशदधिकं षट्शतम् सप्तत्रिंशदुत्तरषट्शतम्, सप्तत्रिंशदुत्तरं षट्शतम् 
646 - षट्चत्वारिंशदधिकषट्शतम्, षट्चत्वारिशदधिकंषट्शतम् षट्चत्वारिंशदुत्तरषट्शतम्, षट्चत्वारिंशदुत्तरं षट्शतम् 
655 - पञ्चपञ्चाशदधिकषट्शतम्, पञ्चपञ्चाशदधिकंषट्शतम् पञ्चपञ्चाशदुत्तरषट्शतम्, पञ्चपञ्चाशदुत्तरं षट्शतम् 
666 - षट्षष्ट्यधिकषट्शतम्, षट्षष्ट्यधिकं षट्शतम् षट्षष्ट्युत्तरषट्शतम्, षषष्ट्युत्तरं षट्शतम् 
673 - त्रिसप्तत्यधिकषट्शतम्, त्रिसप्तत्यधिकं षट्शतम् त्रिसप्तत्युत्तरषट्शतम्, त्रिसप्तत्युत्तरं षट्शतम् 
684 - चतुरशीत्यधिकषट्शतम्, चतुरशीत्यधिकं षट्शतम् चतुरशीत्युत्तरषट्शतम्, चतुरशीत्युत्तरं षट्शतम् 
695 - पञ्चनवत्यधिकषट्शतम्, पञ्चनवत्यधिकं षट्शतम् पञ्चनवत्युत्तरषट्शतम्, पञ्चनवत्युत्तरं षट्शतम् 
704 - चतुरधिकसप्तशतम्, चतुरुत्तरसप्तशतम् चतुरधिकं सप्तशतम्, चतुरुत्तरं सप्तशतम् 
795 - पञ्चनवत्यधिकसप्तशतम्, पञ्चनवत्युत्तरसप्तशतम् पञ्चनवत्यधिकं सप्तशतम्, पचनवत्युत्तरं सप्तशतम् 
805 - पञ्चाधिकाष्टशतम्, पञ्चोतराष्टशतम् पञ्चाधिकमष्टशतम्, पञ्चोत्तरमष्टशतम् 
1324 - चतुर्विंशत्यधिकत्रयोदशशतम् चतुर्विंशत्यधिकत्रिशताधिकसहस्रम् 
1325 - पञ्चविंशत्यधिकत्रयोदशशतम् 
वा 
पञ्चविंशत्यधिकत्रिशताधिकसहस्त्रम् 
1928 - अष्टविंशत्यधिकैकोनविंशतिशतम् 
वा 
अष्टाविंशत्यधिकनवशताधिकसहस्रम् 
1939 - एकोनचत्वारिंशदधिकैकोनविंशतिशतम् 
वा
एकोनचत्वारिंशदधिकनवशताधिकसहस्रम् 
2007 - सप्ताधिकद्विसहस्रम् 
59637 - सप्तत्रिंशदधिकषट्शताधिकनवसहस्राधिकपञ्चायुतम् 
79635 - पञ्चत्रिंशदधिकषट्शताधिकनवसहस्राधिकसप्तायुतम्। 

200 = द्विशतम् (द्विशती; शतद्वयम शतद्वयी)। 300 = त्रिशतम् (शतत्रयम्, शतत्रयी)। 400 = चतुःशतम् (शतचतुष्टयम्, शतचतुष्टयी)। 500 = पञ्चशतम्, (शतपञ्चकम्)। 600 = षट्शतम् (शतषटकम्)। 700 = सप्तशतम् (शतसप्तकम्)। 800 = अष्टशतम् (शताष्टकम्)। 900 = नवशतम् (शतनवकम्)। 1000 = सहस्त्रम्। 10,000 = अयुतम्। 100,000 = लक्षम्। 

RBSE Class 10 Sanskrit व्याकरणम् संख्याज्ञानम्

शतम् (सौ), सहस्रम (हजार), अयतम (दस हजार), लक्षम (लाख), नियतम (दस लाख), कोटि: (करोड़), अर्बुदम् (दस करोड़)। अब्जम (अरब), खर्वम् (दस अरब), निखर्वम् (खरब), महापद्म (दस खरब), शंकुः (नील), जलधिः (दस नील), अन्त्यम् (पद्म), मध्यम् (दस पद्म), परार्धम् (शंख)। 

संस्कृत में संख्या लिखने के लिए इकाई, दहाई, सैंकड़ा, हजार आदि के क्रम से संख्या लेकर उनके मध्य में 'अधिक' पद लिखकर सम्पूर्ण संख्या की संस्कृत शब्दों में एक साथ लिखने का अभ्यास करना चाहिए। जैसे - 1999 को संस्कृत में लिखने के लिए इस प्रकार विभक्त करें - 

इकाई का अंक - 9 - नव 
दहाई का अंक - 90 - नवति 
सैंकड़े का अंक - 900 - नवशतम् 
हजार का अंक - 1000 - एक सहस्रम्। 

सम्पूर्ण संख्या की संस्कृत-नवनवत्यधिकनवशताधिकैकसहस्रम्। अथवा एकोनशताधिकनवशताधिकसहस्रम्। अथवा एकोनद्विसहस्रम्। 

शत्, सहस्त्र, लक्ष तथा कोटि संख्यावाची शब्द 

शतम् (सौ), सहस्रम् (हजार) एवं लक्षम् (लाख) इन तीनों के रूप नपुंसकलिंग में 'फल' शब्द के समान चलते हैं। 'कोटिः' (एक करोड़) शब्द के रूप स्त्रीलिंग में 'मति' शब्द के समान चलते हैं। 

RBSE Class 10 Sanskrit व्याकरणम् धातुरूपाणि 32
RBSE Class 10 Sanskrit व्याकरणम् धातुरूपाणि 33

संख्यावाची पद विशेषण के रूप में प्रयुक्त होते हैं तथा इनमें विशेष्य के अनुसार ही विभक्ति का प्रयोग होता। है। जैसे - 

शतम् बालकाः (सौ बालक)। 
पञ्चशतम् छात्राः (पाँच सौ छात्र)। 
सहस्राणि पुस्तकानि (हजार पुस्तकें)। 
लक्षम् जनाः (एक लाख लोग)। 
कोटिः जनाः (एक करोड़ लोग)। 

RBSE Class 10 Sanskrit व्याकरणम् संख्याज्ञानम्

क्रमवाची शब्द 

क्रमवाची शब्द तीनों लिंगों में बनते हैं। यहाँ एक से दस तक के रूप तीनों लिंगों में दिये जा रहे हैं। शेष पुल्लिंग में हैं - 

RBSE Class 10 Sanskrit व्याकरणम् धातुरूपाणि 35

एकादशः, द्वादशः, त्रयोदशः, चतुर्दशः, पञ्चदशः, षोडशः, सप्तदशः, अष्टादशः, नवदशः या एकोनविंशः, विंशः, एकविंशः, द्वाविंशः, त्रयोविंशः, चतविंशः. पञ्चविंशः, षडिवंशः. सप्तविंशः. अष्टाविंशः, चत्वारिंशः, पञ्चाशः, षष्टिः, सप्ततिः, अशीतिः, नवतिः । इनमें 'तम' प्रत्यय जोड़ने पर भी क्रमवाची बन जाते हैं। जैसे-षष्टितमः, पञ्चषष्टितमः, विंशतितमः, पञ्चविंशतितमः इत्यादि। 

अभ्यासार्थ प्रश्नोत्तराणि बहुविकल्पात्मकप्रश्नाः 

प्रश्न 1. 
अस्माकं विद्यालयस्य पुस्तकालये ................... पुस्तकानि सन्ति। 
(अ) त्रिसहस्रं 
(ब) त्रिसहस्रस्य
(स) त्रिसहस्त्र 
(द) त्रिसहस्राणि
उत्तरम् :
(द) त्रिसहस्राणि

प्रश्न 2. 
अस्माकं विद्यालये ................. (500) छात्राः सन्ति। 
(अ) पञ्चाधिकशतं 
(ब) पञ्चशतम् 
(स) पञ्चदशशतम् 
(द) पञ्चाशत् 
उत्तरम् :
(ब) पञ्चशतम् 

प्रश्न 3. 
मम समीपे ................ (110) रूप्यकाणि सन्ति। 
(अ) दशाधिकशतानि 
(ब) दशशतम् 
(स) दशोनशतम्
(द) एकादशशतम्
उत्तरम् :
(अ) दशाधिकशतानि 

RBSE Class 10 Sanskrit व्याकरणम् संख्याज्ञानम्

प्रश्न 4. 
रमा तस्मै ................... (175) रूप्यकाणि ददाति। 
(अ) पञ्चसप्ततिशतानि 
(ब) पञ्चसप्तदशशतानि 
(स) पञ्चसप्तत्यधिकशतानि 
(द) पञ्चदशशतानि 
उत्तरम् :
(स) पञ्चसप्तत्यधिकशतानि 

प्रश्न 5. 
'एक लाख' इत्यस्य संस्कृतरूपं भवति - 
(अ) लक्षम् 
(ब) अयुतम् 
(स) शतम् 
(द) कोटिः 
उत्तरम् :
(अ) लक्षम् 

प्रश्न 6. 
'2021' इत्यस्य संस्कृतरूपं भवति - 
(अ) एकविंशतिशतम् 
(ब) एकविंशतिद्विशतम् 
(स) एकविंशत्यधिकैकशतम् 
(द) एकविंशत्यधिकद्विशतम् 
उत्तरम् :
(द) एकविंशत्यधिकद्विशतम् 

अतिलघूत्तरात्मक/लघूत्तरात्मकप्रश्नाः 

प्रश्न 1. 
अधोलिखितसंख्याः संस्कृतभाषायां लिखत। 
उत्तरम् :  

  1. 101 - एकाधिकशतम्। 
  2. 140 - चत्वारिंशदधिकशतम्। 
  3. 165 - पञ्चषष्ट्यधिकशतम्। 
  4. 177 - सप्तसप्तत्यधिकशतम्। 
  5. 188 - अष्टाशीत्यधिकशतम्। 
  6. 159 - एकोनषट्यधिकशतम्। 
  7. 300 - त्रिशतम्। 
  8. 1965 - पञ्चषष्ट्यधिकैकोनविंशतिशतम्। 
  9. 2000 - द्विसहस्रम्। 

RBSE Class 10 Sanskrit व्याकरणम् संख्याज्ञानम्

प्रश्न 2. 
अधोलिखितसंख्याशब्दान् अङ्केषु लिखत।
उत्तरम् :

  1. एकसप्तत्यधिकशतम् - 171 
  2. नवाधिकशतम् - 109 
  3. द्विशतम् - 200 
  4. सप्तदशाधिकपञ्चशतम् - 517 
  5. त्रिसप्तत्यधिकषट्शतम् - 673
  6. पञ्चविंशत्यधिकत्रयोदशशतम् - 1325 
  7. चतुःशतम् - 400 
  8. अर्बुदम् - 100000000 
  9. अब्जम् - 1000000000 
  10. कोटिः - 10000000 

प्रश्न 3. 
निम्नलिखितसंख्याः संस्कृतभाषायां लिखत। 
उत्तरम् :  
संख्या - संस्कृतभाषायां संख्या 
111 - एकादशाधिकशतम् 
125 - पञ्चविंशत्यधिकशतम् 
131 - एकत्रिंशदधिकशतम् 
501 - एकाधिकपञ्चशतम् 
650 - पञ्चाशदधिकषट्शतम् 
775 - पञ्चसप्तत्यधिकसप्तशतम् 
840 - चत्वारिंशदधिकाष्टशतम् 
930 - त्रिंशदधिकनवशतम् 
965 - पञ्चषष्ट्यधिकनवशतम् 
1001 - एकाधिकसहस्त्रम् 
1008 - अष्टाधिकसहस्त्रम् 
1100 - शताधिकसहस्रम् 
1111 - एकादशाधिकैकादशशतम् 
1425 - पंचविंशदधिकचतुर्दशशतम् 
1585 - पंचाशित्यधिकपञ्चदशशतम् 
1884 - चतुरशित्यधिकाष्टादशशतम् 
1999 - एकोनद्विसहस्त्रम् 

RBSE Class 10 Sanskrit व्याकरणम् संख्याज्ञानम्

प्रश्न 4. 
अधोलिखित संख्याशब्दान् अङ्केषु लिखत। 
उत्तरम् : 
RBSE Class 10 Sanskrit व्याकरणम् धातुरूपाणि 34

प्रश्न 5. 
निम्नलिखितौ संख्यावाचिशब्दौ संस्कृते लिखत 
(i) एक सौ तीन (103), (ii) एक सौ अस्सी (180)। 
उत्तरम् :
(i) त्र्यधिकशतम. (ii) अशीत्यधिकैकशतम। 

प्रश्न 6. 
निम्नलिखितौ संख्यावाचिशब्दी संस्कते लिखत 
(i) एक सौ सत्रह (117), (ii) एक सौ अस्सी (180)। 
उत्तरम् : 
(i) सप्तदशाधिकैकशतम्, (ii) अशीत्यधिकैकशतम्। 

RBSE Class 10 Sanskrit व्याकरणम् संख्याज्ञानम्

प्रश्न 7. 
निम्नलिखितौ संख्यावाचिशब्दौ संस्कृते लिखत 
(i) एक सौ पन्द्रह (115), (ii) दो सौ इक्तीस (231)। 
उत्तरम् : 
(i) पञ्चदशाधिकशतम, (ii) एकत्रिंशदधिकद्विशतम्। 

प्रश्न 8. 
निम्नलिखितौ संख्यावाचिशब्दौ संस्कृते लिखत - 
(i) 401 (चार सौ एक), (ii) 183 (एक सौ तियासी)। 
उत्तरम् : 
(i) एकाधिकचतुःशतम्, (ii) त्र्यशीत्यधिकैकशतम्।

Prasanna
Last Updated on May 7, 2022, 4:49 p.m.
Published May 7, 2022